بسياری از کتب، چند ويرايشی‌اند، يعنی مؤلّفين پس از تأليف کتاب، پرونده آن را نبسته‌اند، و به مرور زمان، مطالب کتاب را کم و زياد کرده‌اند، و يا بر اساس رأی جديدی که اتّخاذ کرده‌اند، مطالب پيشين را حک و اصلاح نموده‌اند.
شايد يکی از کهن ترين گزارش ها، در اين مورد، سخن نجاشی و شيخ طوسی، پيرامون کتاب محاسن أحمد بن محمّد بن خالد برقی است که درباره‌اش نوشته‌اند: «وقد زيد في المحاسن ونقص»¹ رجال النجاشي، رقم: 182؛ الفهرست، رقم: 65.
در اين که مراد از عبارت «وقد زيد في المحاسن ونقص» چيست، وجوه مختلفی ذکر شده است. آنچه در اينجا نوشته‌ام تفسير سيّدنا الأستاد مددی از اين عبارت است که در مجلس درس بيان می‌کردند. ونيز نک: معرفة الحديث بهبودی، ص105.
.
نمونه‌های زيادی را می‌توان برای کتب چند ويرايشی ذکر کرد، مثل: کافی کلينی ، فهرست شيخ طوسی² در اين باره در مقاله «درنگی بر نسخه تصحيح شده فهرست شيخ طوسی» (منتشر شده در مجله مطالعات اعتبار سنجی حديث، شماره اول) به تفصيل سخن گفته‌ام.، مثنوی مولوی، قاموس الرجال مرحوم شوشتری.
کتاب وسائل الشيعه از جمله همين کتب چند ويرايشی است. شواهد متعدّدی بر اين مطلب دلالت می‌کند، که در جای خودش بدان پرداخته‌ام. ³ سيّدنا الأستاد زنجانی ـ مد ظلّه ـ بر اين باورند که حرّ عاملی وسائل الشيعه را سه مرتبه ويرايش نموده است، و چاپ سنگی آن، يا از روی نسخه ويرايش اوّل است يا ويرايش دوم، چرا که روايات مرتبط با «الأشهر الثلاثة» در چاپ سنگی نيامده است. نک: كتاب نكاح: ج2، ص569‌.
آنچه در اين يادداشت بدان می‌پردازم مطلبی است مرتبط با چند ويرايشی بودن کتاب وسائل الشيعه.
حر عاملی، پس از نگارش وسائل الشيعه، فهرستی تفصيلی به نام «من لا يحضره الإمام» برای اين کتاب تدوين نموده است، فهرستی که شبيه فهرست‌های امروزی نيست، بلکه کتابی است حاوی فوائد بی شمار حديثی و فقهی. ⁴ اين فهرست دوبار چاپ شده است: يک بار به صورت پراکنده در چاپ بيست جلدی وسائل الشيعه (چاپ مرحوم ربانی شيرازی)، و بار ديگر به صورت يک کتاب مستقل، در سال 1434 هـ (1392 ش) ، توسط انتشارات جامعه مدرسين.
از جمله اموری که حر عاملی در اين فهرست بدان پرداخته، ذکر عدد احاديثی است که در هر باب وسائل الشيعه آمده است. اما در موارد متعدّدی، عدد احاديث در وسائل الشيعه، مخالف آن چيزی است که در اين فهرست آمده است.
مثلاً در باب اوّل از «أبواب المتعة» در اين فهرست آمده است: «فيه أحد وعشرون حديثاً» ⁵ من لا يحضره الإمام (چاپ جامعه مدرسين): ص 644. ، ولی بعد از مراجعه به وسائل الشيعه می‌بينيم در اين باب 32 حديث آمده است! ⁶ نک: وسائل الشيعه، ج21، ص5.
سيّدنا الأستاد مددی ـ مد ظلّه ـ بارها در مجلس درس می‌فرمودند: اين تفاوت، نشان دهنده اين است که ـ مثلاً ـ حر عاملی، دو روايت مذکور در وسائل الشيعه را يک روايت واحد دانسته است، و به همين جهت در فهرست، هنگام شمارش تعداد احاديث، اين نکته را لحاظ کرده است. و البته گاه مطلب بر عکس است، يعنی يک روايت مذکور در وسائل الشيعه را در من لا يحضره الإمام دو روايت حساب کرده است.
اما به نظر می‌رسد اين باور درستی نباشد. بلکه علت اين اختلاف، در چند ويرايشی بودن کتاب وسائل الشيعه نهفته است. يعنی حر عاملی پس از آن که وسائل الشيعه را نگاشته، دست به تدوين اين فهرست زده است، اما پس از ويرايش‌های مجدّد وسائل الشيعه، از ويرايش مجدّد اين فهرست (لا اقل در بعضی از موارد) غفلت ورزيده است؛ والعصمة لأهلها.
شاهد اين مطلب آن که محدّث نوری، در تأليف کتاب مستدرک الوسائل، گاه رواياتی را ذکر کرده که همان روايت را حر عاملی در همان باب وسائل الشيعه ـ بعينه ـ آورده است.
مثلاً حر عاملی در وسائل الشيعه، در باب «تحريم وطء الزوجة و الأمة قبلاً في الحيض و النفاس حتّى تطهر» روايتی را به نقل از تفسير عياشی آورده است ⁷ نک: وسائل الشيعه، ج20، ص327، ح3، أبواب النكاح المحرّم، باب 15.، در حالی که محدّث نوری همين روايت را در بابی به همين عنوان در مستدرك الوسائل آورده است!⁸ نک: مستدرک الوسائل، ج14، ص340ـ341، ح3.
در اين مورد، در من لا يحضره الإمام چنين آمده است: «باب تحريم وطئ الزوجة والأمة قبلاً في الحيض والنفاس حتّى تطهر وجواز الاستمتاع بما دونه وتحريم الوطئ في الصوم والإحرام، فيه حديثان» ⁹ من لا يحضره الإمام (چاپ جامعه مدرسين): ص629ـ630.، در حالی که در اين باب، در متن وسائل الشيعه، سه حديث آمده است نه دو حديث¹⁰ نک: وسائل الشيعه، ج20، ص326ـ327.، و هيچ کدام از اين سه روايت را نمی‌توان با روايتی ديگر متّحد دانست.
به عبارت ديگر، محدث نوری، مستدرك الوسائل را بر پايه ويرايش غير نهائی وسائل الشيعه تأليف نموده است، ويرايشی که بر اساس آن، حر عاملی نيز فهرست من لا يحضره الإمام را تدوين نموده است. بنابراين حديثی به عنوان استدراک بر احاديث وسائل الشيعه در مستدرک الوسائل ذکر شده که همان حديث را در متن وسائل الشيعه نيز می‌بينيم، البته در ويرايش نهائی‌اش؛ والحمد لله.