اخباری گری یک جنبش چند وجهی است، یعنی همان طور که نمی‌توان تأسیس حکومت صفوی و رابطه خصمانه اش با دولت عثمانی را در پیدایش ـ و یا لا اقل رونق گرفتن ـ اخباری گری نادیده گرفت، نمی‌توان اخباری گری را فقط در این بستر تحلیل کرد، و از جنبه‌های دیگر (مثل برخی از مبانی اصولی و حدیثی مدرسه حله) غافل بود. بنابراین باید در تحلیل این مدرسه شیعی به بسیاری از جهات در کنار هم توجه داشت.
شاید از این جهت است که مرحوم آیت الله بروجردی ـ بنابر آنچه مرحوم مطهری از ایشان نقل می‌کند ـ بر این باور بودند که اخباری گری در پی جریان حس گرایان اروپا (دیوید هیوم و جان لاک) سرو کله اش پیدا شده است، گویا ایشان ـ علاوه بر جهاتِ معرفتیِ درون شیعیِ مؤثر در تشکیل مدرسه اخباری گری ـ دنبال جهات تأثیر گذار دیگر بوده اند. البته نظر مرحوم آیت الله بروجردی از نظر تاریخی صحیح نمی‌نماید، یعنی دیوید هیوم و جان لاک صد سال پس از امین استرآبادی می‌زیسته اند، و تأثیر پذیری استرآبادی از آنها غریب می‌نماید.
سخن در مورد شباهت اخباریه با پروتستان ها، و یا متأثّر بودن بزرگان اخباریه از مبانی جنبش اصلاحات مسیحی (مانند لوتر) از این نگاه قابل بررسی است.
در مورد مبانی مدرسه اخباریه، کتب و رسائل فراوانی نوشته شده است. برخی از این مبانی شباهت تام و تمام به مبانی جنبش اصلاحات مسیحی دارد که در اینجا به نمونه ای اشاره می‌کنم:
1. عدم اعتماد به عقل در استنباط دینی
از لوتر نقل شده: انسان نمی‌تواند هم کتاب مقدّس و هم عقل را بپذیرد، زیرا این دو را با هم سازگاری نیست. تمام موارد ایمان مسیحی که خداوند بر ما مکشوف ساخته در ترازوی عقل، ممتنع، بی معنی، و نادرستند¹ تاریخ تمدن: 6/441. و نیز نک: شناخت کلیسای پروتستان: 131..
2. هر شخص ـ بدون نیاز به مجتهدین ـ می‌تواند بر اساس روایات عمل کند
از جان ناکس نقل شده: هر مسیحی مؤمن کشیش خودش است و می‌تواند بدون مراجعه به کلیسا و پاپ از کتاب مقدس استفاده کند² اصلاحات: 132.. شبیه به این مضمون از لوتر هم نقل شده است³ تاریخ تمدن: 6/448. و نیز نک: شناخت کلیسای پروتستان: 34؛ 80..
3. عدم اعتناء به اجماع
در آموزه‌های پروتستان‌ها به وفور این مطلب به چشم می‌خورد که آموزه هائی که از طریق تعلیم بزرگان کلیسا بم مسیحیان رسیده بی اعتبار است⁴ شناخت کلیسای پروتستان: 271.. و یا آموزه‌های رسمی کلیسا حجیت ندارد⁵ شناخت کلیسای پروتستان: 180 و 272..
4. لزوم احتیاط در شبهات تحریمیه
اصلاح طلبان مسیحی بر این باور بودند که تنها اجازه دارند به اعمالی بپردازند که در کتاب مقدّس به آن امر شده و یا اجازه داده شده است⁶ اصلاحات: 135.. از این رو از تسوینگلی و برخی دیگر از اصلاح طلبان افراطی نقل شده موسیقی چون در کتاب مقدّس نیامده اشکال دارد⁷ اصلاحات: 85..
5. تفسیر قرآن تنها بر اساس روایات
باور مصلحان معتدل مسیحیان این است که تفسیر کتاب مقدّس باید بر مبنای سنّت رسولان باشد⁸ شناخت کلیسای پروتستان: 170..
6. بازگشت به شیوه قدمای محدّثان
این اعتقاد در بین اصلاح طلبان مسیحی از جمله لوتر مکرّر به چشم می‌خورد که مسیحیت از مسیر اصلی اش منحرف شده⁹ شناخت کلیسای پروتستان: 9.، و باید به سرچشمه‌های اصلی مسیحیت بازگردیم¹⁰ شناخت کلیسای پروتستان: 19. و از گفتار و کردار مسیحیان نخستین پیروی کنیم¹¹ شناخت کلیسای پروتستان: 69.، و اصلاح کلیسا در بازگشت به کتاب مقدّس و آثار پدران کلیساست¹² شناخت کلیسای پروتستان: 157.
پ.ن: منابعی که من بدان‌ها مراجعه کرده ام منابع اصلی پروتستان‌ها نیست. طبیعتاً ممکن است آنچه من نقل کرده ام دقیق نباشد، و از سوی دیگر در منابع اصلی شواهد دیگری هم در این رابطه یافت شود.