خاندان حلبی از بيوتات مشهور شيعه کوفی است که بنا به گزارش نجاشی چون برای تجارت به حلب می‌رفته‌اند به حلبی شهرت يافته‌اند. (نک: رجال النجاشي، رقم: 612)
نام بسياری از افراد اين خاندان در مصادر رجالی ذکر شده است، مثل: أبو شعبه و پسرانش علی و عمر، ونوادگانش عبيد الله، عبد الأعلی، عمران، محمّد، احمد. (نک: رجال النجاشي، رقم: 245؛ 612؛ 885)
نجاشی می‌گويد: تمامی افراد اين خاندان مورد وثوق و مراجعه شيعيان بوده‌اند، اما شاخص ترين آنها ـ و به تعبير نجاشی: «کبيرهم و وجههم» ـ عبيد الله بن علی بن أبی شعبه است. (نک: رجال النجاشي، رقم: 612)
عبيد الله حلبی مؤلف کتابی مشهور است، کتابی که بسياری از اصحاب اماميه آن را روايت کرده‌اند، و شايد مبالغه نباشد اگر بگوييم: منقولات آن در تمامی کتب روائی و أبواب فقهی به چشم می‌خورد. شيخ طوسی و نجاشی نقل کرده‌اند که عبيد الله حلبی، کتابش را به امام صادق عليه السلام عرضه کرد، و مورد پسند ايشان واقع شد و صحّت آن را تأييد کردند. (نک: الفهرست، رقم: 467؛ رجال النجاشي، رقم: 612)
عبيد الله برادری به نام محمّد دارد که او هم کتابی شبيه به کتاب برادرش دارد: «له کتاب مبوّب في الحلال و الحرام». (نک: رجال النجاشي، رقم: 885) نکته قابل توجه اين که در موارد متعدّدی، روايات اين دو برادر حتی در الفاظ و عبارات هم مثل هم است.
روايات عبيد الله حلبی در نمونه‌های زير به طريق معروف کتاب حلبی (يعنی: ابن أبی عمير عن حمّاد عن الحلبي) که شيخ طوسی و نجاشی گزارش کرده‌اند، نقل شده است. (نک: الفهرست، رقم: 467؛ رجال النجاشي، رقم: 612)
اما روايات محمّد بن علی حلبی:
1. بيشتر به واسطه ابن مسکان ـ يعنی همان طريقی که نجاشی گزارش کرده است (نک: رجال النجاشي، رقم: 885) ـ نقل شده است. (برای نمونه نک: وسائل الشيعه، ح 16518 و مقايسه کنيد با ح 16519؛ ح 22706 = ح22707؛ ح 23164 و ذيل آن؛ ح 23157 = ح23165؛ ح 23204 = ح23205؛ ح 23264 و ذيل آن؛ ح 23568 و ذيل آن؛ ح 24113 و ذيل آن؛ ح 24157 و ذيل آن؛ ح 24377 = ح 24378؛ ح 25585 = ح 25590؛ ح 28087 = ح 28089 و 28090؛ ح 28182 = ح 28185؛ ح 29447 = ح 29448؛ ح 32932 = ح 32933)
2. گاه به طريق أبان بن عثمان از او روايت شده است (برای نمونه نک: وسائل الشيعه، ح 18754 و مقايسه کنيد با ح 18756؛ ح 22786 = ح 22787؛ ح 23157 = ذيل ح 23165؛ ح 24113 و ذيل آن)
3. در يک مورد هم به واسطه عبد الرحمن بن حجاج است. ( نک: وسائل الشيعه، ح 27222 و مقايسه کنيد با ح 27223)
در مورد اين شباهت‌های تام و تمام دو وجه محتمل است:
1. محمّد حلبی روايات کتاب برادرش عبيد الله را در کتاب خودش آورده، و يا بالعکس عبيد الله، روايات کتاب برادرش محمّد را در کتاب خودش آورده است. در مورد اين احتمال، در يادداشت «شيوه‌ای ويژه در نظام تحديث شيعی» نکاتی ذکر کرده ام.
2. همه اين روايات مشابه (و چه بسا برخی ديگر از روايات محمّد حلبی) از کتاب عبيد الله حلبی است، اما به اشتباه به محمّد حلبی هم نسبت داده شده است. توضيح آن که گاه تحمّل حديث بدون سماع و قرائت و داد و ستد کتاب بوده است، به اين معنا که ابن مسکان يا ابان (که هر دو راويان کتاب محمّد بن علی حلبی‌اند) کتاب محمّد حلبی را بدون سماع و قرائت و يا دادن نسخه به طبقه بعدی اجازه داده‌اند، و اين طبقه (يعنی شاگردان شاگردان محمّد حلبی و يا طبقات بعدی) به اشتباه روايات کتاب عبيد الله را با سندی که به محمّد حلبی داشته‌اند، نقل کرده‌اند. شايد عبارت نجاشی در ترجمه عبيد الله حلبی که می‌گويد: «صنّف الکتاب المنسوب إليه» تعريضی به اين افراد و تصحيح اين اشتباه باشد، يعنی کتابی که در حوزه‌های حديثی به کتاب حلبی شناخته می‌شده (يعنی روی جلدش نوشته شده: «کتاب الحلبی»، اما اشاره‌ای به اسم کوچک حلبی نشده) از آنِ عبيد الله است نه محمّد، بنابراين آن روايات نقل شده از کتاب حلبی، با سندی که به محمّد حلبی منتهی می‌شود، در حقيقت از کتاب عبيد الله حلبی است.
البته از نگاه رجالی، که اعتبار روايات تنها حول وثاقت افراد است، بين عبيد الله و محمّد تفاوتی از اين جهت نيست.
نکته آخر اين که گاه بعضی از روايات عبيد الله حلبی ـ بعينه ـ از عمران حلبی هم نقل شده است. (برای نمونه نک: وسائل الشيعه، ح 17403 و مقايسه کنيد با ح 17407؛ ح 17608 = ح 17619؛ ح 18007 = ح 18013؛ ح 18550 و ذيل آن) البته تعداد اين روايات بسيار کمتر از روايات مشابه محمّد و عبيد الله است. در مورد اين روايات هم دو وجه گفته شده محتمل است؛ والله أعلم.
نام بسياری از افراد اين خاندان در مصادر رجالی ذکر شده است، مثل: أبو شعبه و پسرانش علی و عمر، ونوادگانش عبيد الله، عبد الأعلی، عمران، محمّد، احمد. (نک: رجال النجاشي، رقم: 245؛ 612؛ 885)
نجاشی می‌گويد: تمامی افراد اين خاندان مورد وثوق و مراجعه شيعيان بوده‌اند، اما شاخص ترين آنها ـ و به تعبير نجاشی: «کبيرهم و وجههم» ـ عبيد الله بن علی بن أبی شعبه است. (نک: رجال النجاشي، رقم: 612)
عبيد الله حلبی مؤلف کتابی مشهور است، کتابی که بسياری از اصحاب اماميه آن را روايت کرده‌اند، و شايد مبالغه نباشد اگر بگوييم: منقولات آن در تمامی کتب روائی و أبواب فقهی به چشم می‌خورد. شيخ طوسی و نجاشی نقل کرده‌اند که عبيد الله حلبی، کتابش را به امام صادق عليه السلام عرضه کرد، و مورد پسند ايشان واقع شد و صحّت آن را تأييد کردند. (نک: الفهرست، رقم: 467؛ رجال النجاشي، رقم: 612)
عبيد الله برادری به نام محمّد دارد که او هم کتابی شبيه به کتاب برادرش دارد: «له کتاب مبوّب في الحلال و الحرام». (نک: رجال النجاشي، رقم: 885) نکته قابل توجه اين که در موارد متعدّدی، روايات اين دو برادر حتی در الفاظ و عبارات هم مثل هم است.
روايات عبيد الله حلبی در نمونه‌های زير به طريق معروف کتاب حلبی (يعنی: ابن أبی عمير عن حمّاد عن الحلبي) که شيخ طوسی و نجاشی گزارش کرده‌اند، نقل شده است. (نک: الفهرست، رقم: 467؛ رجال النجاشي، رقم: 612)
اما روايات محمّد بن علی حلبی:
1. بيشتر به واسطه ابن مسکان ـ يعنی همان طريقی که نجاشی گزارش کرده است (نک: رجال النجاشي، رقم: 885) ـ نقل شده است. (برای نمونه نک: وسائل الشيعه، ح 16518 و مقايسه کنيد با ح 16519؛ ح 22706 = ح22707؛ ح 23164 و ذيل آن؛ ح 23157 = ح23165؛ ح 23204 = ح23205؛ ح 23264 و ذيل آن؛ ح 23568 و ذيل آن؛ ح 24113 و ذيل آن؛ ح 24157 و ذيل آن؛ ح 24377 = ح 24378؛ ح 25585 = ح 25590؛ ح 28087 = ح 28089 و 28090؛ ح 28182 = ح 28185؛ ح 29447 = ح 29448؛ ح 32932 = ح 32933)
2. گاه به طريق أبان بن عثمان از او روايت شده است (برای نمونه نک: وسائل الشيعه، ح 18754 و مقايسه کنيد با ح 18756؛ ح 22786 = ح 22787؛ ح 23157 = ذيل ح 23165؛ ح 24113 و ذيل آن)
3. در يک مورد هم به واسطه عبد الرحمن بن حجاج است. ( نک: وسائل الشيعه، ح 27222 و مقايسه کنيد با ح 27223)
در مورد اين شباهت‌های تام و تمام دو وجه محتمل است:
1. محمّد حلبی روايات کتاب برادرش عبيد الله را در کتاب خودش آورده، و يا بالعکس عبيد الله، روايات کتاب برادرش محمّد را در کتاب خودش آورده است. در مورد اين احتمال، در يادداشت «شيوه‌ای ويژه در نظام تحديث شيعی» نکاتی ذکر کرده ام.
2. همه اين روايات مشابه (و چه بسا برخی ديگر از روايات محمّد حلبی) از کتاب عبيد الله حلبی است، اما به اشتباه به محمّد حلبی هم نسبت داده شده است. توضيح آن که گاه تحمّل حديث بدون سماع و قرائت و داد و ستد کتاب بوده است، به اين معنا که ابن مسکان يا ابان (که هر دو راويان کتاب محمّد بن علی حلبی‌اند) کتاب محمّد حلبی را بدون سماع و قرائت و يا دادن نسخه به طبقه بعدی اجازه داده‌اند، و اين طبقه (يعنی شاگردان شاگردان محمّد حلبی و يا طبقات بعدی) به اشتباه روايات کتاب عبيد الله را با سندی که به محمّد حلبی داشته‌اند، نقل کرده‌اند. شايد عبارت نجاشی در ترجمه عبيد الله حلبی که می‌گويد: «صنّف الکتاب المنسوب إليه» تعريضی به اين افراد و تصحيح اين اشتباه باشد، يعنی کتابی که در حوزه‌های حديثی به کتاب حلبی شناخته می‌شده (يعنی روی جلدش نوشته شده: «کتاب الحلبی»، اما اشاره‌ای به اسم کوچک حلبی نشده) از آنِ عبيد الله است نه محمّد، بنابراين آن روايات نقل شده از کتاب حلبی، با سندی که به محمّد حلبی منتهی می‌شود، در حقيقت از کتاب عبيد الله حلبی است.
البته از نگاه رجالی، که اعتبار روايات تنها حول وثاقت افراد است، بين عبيد الله و محمّد تفاوتی از اين جهت نيست.
نکته آخر اين که گاه بعضی از روايات عبيد الله حلبی ـ بعينه ـ از عمران حلبی هم نقل شده است. (برای نمونه نک: وسائل الشيعه، ح 17403 و مقايسه کنيد با ح 17407؛ ح 17608 = ح 17619؛ ح 18007 = ح 18013؛ ح 18550 و ذيل آن) البته تعداد اين روايات بسيار کمتر از روايات مشابه محمّد و عبيد الله است. در مورد اين روايات هم دو وجه گفته شده محتمل است؛ والله أعلم.
شنبه ۱۷ آذر ۱۴۰۳ ساعت ۹:۳۴
