حديث به عنوان يکی از مصادر معرفتی ـ و بلکه از جهاتی مهمترين مصدر ـ جايگاه ويژه‌ای نزد مسلمانان دارد، اما اينجا نه می‌خواهم از تاريخ حديث سخن بگويم، و نه سياه‌ای درازدامن از کتب حديثی قلمی کنم.
مسلمانان ـ چه شيعه و چه سنی ـ روش‌های مشترکی در تحديث داشته اند، روش‌های مشترکی که گاه ما را از خصائص نظام تحديث يک گروه غافل ساخته است، و بلکه گاه اين اشتراکات در مواردی گمراهمان ساخته است، که اشتراک دائم رهزن است.
در اين يادداشت به يکی از شيوه‌های اختصاصی نظام تحديث شيعه اشاره می‌کنم، و تفصيلش را به تنظيم يادداشت‌های پراکنده وامی نهم، اگر عمری باشد و خداوند سبحان توفيق دهد.
مطلب اين است که از دوره تدوين کتب حديثی، برخی از راويان، روايات ـ شفاهی يا کتبی ـ راويان ديگر را در کتاب خودشان می‌آوردند، بدون آن که از اين واسطه اسمی ببرند.
اين به معنای بی اعتباری و تدليس و سرقت در اين کتب نيست، بلکه وجوه مختلفی در تحليل اين شيوه می‌توان بيان کرد. گاه به معنای قرب الإسناد سازی است، بدين معنا که مثلاً حلبی روايات محمّد بن مسلم را با حذف نام محمّد بن مسلم در کتابش می‌آورد، و بعد از عرضه آن بر امام صادق عليه السلام، بدون ذکر نام محمّد بن مسلم و با اطمينان، روايات کتابش را با واسطه کمتری به امام صادق عليه السلام نسبت می‌دهد. يک نمونه اش دستور العمل اميرالمؤمنين عليه السلام درباره ديات است که ابن فضّال و يونس بن عبدالرحمن پس از عرضه آن به امام رضا عليه السلام، آن را از طريق ايشان نقل کرده اند.
همچنين گاه به خاطر اطمينان يا شهرتی که کتاب واسطه داشته، درصدد تدوين نسخه‌ای شخصی (چيزی شبيه به يک توضيح المسائل شخصی) از روايات برای خود بودند، و به همين سبب نيازی به ذکر آن راوی واسطه نمی‌ديدند. در يادداشت «بود و نمود ابان بن تغلب» در اين باره کمی توضيح داده‌ام.
اين تحليل را بپذيريد يا نه، در اصل ماجرا فرقی نمی‌کند، يعنی به نظر می‌رسد در بخشی از روايات راويان زير اين امر (حذف واسطه) اتفاق افتاده، و با اين نگاه قابل بررسی است:
ألف. عبيد الله حلبی: بخشی از روايات کتب او از روايات اين راويان است:
1. محمّد بن مسلم (نک: وسائل الشيعة، ح28146؛ 29107؛ 29900 = 29901؛ 29904 = 29905؛ 29916 = 29918؛ 30028 و30031 = 30029؛ 30036 =30037؛ 31995؛ 32005؛ 34126؛ 34141 = 34142؛ 34234 = 34244).
2. ابو الصباح الکنانی (نک: وسائل الشيعة، ح27573 و ذيل آن؛ 27750 =27751؛ 28447 =28451؛ 29109؛ 29307 = 29311؛ 30040 = 30046؛ 32756 = 32757؛ 33806 = 33808؛ 33911 = 33933؛ 34126؛ 34614= 34615؛ 35085؛ 35311 و35543 = 35544).
3. ابو بصير (نک: وسائل الشيعة، ح27146؛ 27172 و ذيل آن؛ 27737 = 27738؛ 27744 = 27745؛ 28257؛ 28316 = 28319 البته تکه‌ای از آن هم برگرفته از روايت ابو الصباح است: ح28320؛ 28600؛ 30040 = 30044؛ 33904؛ 34603 = 34605).
4. جميل بن درّاج (نک: وسائل الشيعة، ح24503؛ 26990 = 26991؛ 33666؛ 35431).
5. هشام بن سالم (نک: وسائل الشيعة، ح23696 = 23695؛ 23926 = 23927؛ 28297 = 28298؛ 32347).
6. زيد الشحّام (نک: وسائل الشيعة، ح24340؛ 24737؛ 30192 = 30191).
7. سليمان بن خالد (نک: وسائل الشيعة، ح23675؛ 35595).
8. محمّد بن قيس (نک: وسائل الشيعة، ح28375 = 28376).
9. ابوبکر حضرمی (نک: وسائل الشيعة، ح34502 = 34508).
10. ابو عبيده الحذّاء (نک: وسائل الشيعة، ح35459).
11. بُکَير بن أعين (نک: وسائل الشيعة، ح32763)
ب. عبد الله بن سنان: بخشی از روايات کتب او از روايات اين راويان است:
1. حلبی (نک: وسائل الشيعة، ح29016؛ 29785 = 29783؛ 29948 = 29941؛ 30061 = 30063؛ 32484؛ 33981 = 33977).
2. عبدالله بن بُکَير (نک: وسائل الشيعة، ح34151؛ 35073؛ 35346).
3. زُراره و محمّد بن مسلم (نک: وسائل الشيعة، ح23883 = 23886؛ 34728).
4. ابو بصير (نک: وسائل الشيعة، ح31238؛ 31830 = 31832).
5. علی بن رِئاب (نک: وسائل الشيعة، ح35144؛ 35553).
6. سليمان بن خالد (نک: وسائل الشيعة، ح35369 = 35370).
7. عبد الرحمن بن أبی عبدالله (نک: وسائل الشيعة، ح34072 = 34070).
8. أبو البَختَری (نک: وسائل الشيعة، ح31230؛ 31316).
9. فُضَيل بن يسار (نک: وسائل الشيعة، ح32051).
10. أبو حمزه ثمالی(نک: وسائل الشيعة، ح31686).
11. هشام بن سالم (نک: وسائل الشيعة، ح31174 وذيل آن)
12. ضُرَيس (نک: وسائل الشيعة، ح35278).
ج. علی بن أبی حمزه بَطائنی: بخشی از روايات کتب او از روايات ابوبصير است. (نک: وسائل الشيعة، ح2137 = 2140؛ 3258؛ 4126 = 4130؛ 16855 = 16856؛ 16968؛ 18860؛ 25857 و ذيل آن؛ 26245 = 26247؛ 31620 = 31618 و31619؛ 31656 = 31661؛ 34662 = 34663)
د. سَماعة بن مِهران: بخشی از روايات کتب او از روايات ابوبصير است. (نک: وسائل الشيعة، ح20887؛ 21233 = 21234؛ 24635 = 24636؛ 27172؛ 28168 = 28171؛ 28362 = 28365؛ 28544 و28548 = 28543؛ 28589 = 28594؛ 28763 = 28766؛ 28788 = 28786 و28790؛ 31719؛ 34317؛ 34621؛ 35298).
هـ. علی بن جعفر: بخشی از روايات کتب او از روايات علی بن يقطين است: (نک: وسائل الشيعة، ح6278؛ 7434 = 7435؛ 10831).
البته هم افراد و هم نمونه‌ها بسيار بيش از اين چيزی است که در اين يادداشت قلمی کرده ام، که اگر فرصت و حوصله دست و پا زدن در کاغذ پاره هايم را پيدا کنم، اين يادداشت را تکميل می‌کنم؛ ان شاء الله. هرچند گويا با وجود نرم افزارهای موجود ديگر نياز چندانی به اين کار نيست.
سخن آخر اين که با اين نگاه، هرچند ممکن است تعداد روايات يک مسأله فقهی کم شود (مثلاً روايت حلبی و محمّد بن مسلم ديگر دو روايت مجزا نيست، بلکه يک روايت است) اما از طرف ديگر نشانگر مقبوليت و صحّت روايت اول بين شيعه است.
مسلمانان ـ چه شيعه و چه سنی ـ روش‌های مشترکی در تحديث داشته اند، روش‌های مشترکی که گاه ما را از خصائص نظام تحديث يک گروه غافل ساخته است، و بلکه گاه اين اشتراکات در مواردی گمراهمان ساخته است، که اشتراک دائم رهزن است.
در اين يادداشت به يکی از شيوه‌های اختصاصی نظام تحديث شيعه اشاره می‌کنم، و تفصيلش را به تنظيم يادداشت‌های پراکنده وامی نهم، اگر عمری باشد و خداوند سبحان توفيق دهد.
مطلب اين است که از دوره تدوين کتب حديثی، برخی از راويان، روايات ـ شفاهی يا کتبی ـ راويان ديگر را در کتاب خودشان می‌آوردند، بدون آن که از اين واسطه اسمی ببرند.
اين به معنای بی اعتباری و تدليس و سرقت در اين کتب نيست، بلکه وجوه مختلفی در تحليل اين شيوه می‌توان بيان کرد. گاه به معنای قرب الإسناد سازی است، بدين معنا که مثلاً حلبی روايات محمّد بن مسلم را با حذف نام محمّد بن مسلم در کتابش می‌آورد، و بعد از عرضه آن بر امام صادق عليه السلام، بدون ذکر نام محمّد بن مسلم و با اطمينان، روايات کتابش را با واسطه کمتری به امام صادق عليه السلام نسبت می‌دهد. يک نمونه اش دستور العمل اميرالمؤمنين عليه السلام درباره ديات است که ابن فضّال و يونس بن عبدالرحمن پس از عرضه آن به امام رضا عليه السلام، آن را از طريق ايشان نقل کرده اند.
همچنين گاه به خاطر اطمينان يا شهرتی که کتاب واسطه داشته، درصدد تدوين نسخه‌ای شخصی (چيزی شبيه به يک توضيح المسائل شخصی) از روايات برای خود بودند، و به همين سبب نيازی به ذکر آن راوی واسطه نمی‌ديدند. در يادداشت «بود و نمود ابان بن تغلب» در اين باره کمی توضيح داده‌ام.
اين تحليل را بپذيريد يا نه، در اصل ماجرا فرقی نمی‌کند، يعنی به نظر می‌رسد در بخشی از روايات راويان زير اين امر (حذف واسطه) اتفاق افتاده، و با اين نگاه قابل بررسی است:
ألف. عبيد الله حلبی: بخشی از روايات کتب او از روايات اين راويان است:
1. محمّد بن مسلم (نک: وسائل الشيعة، ح28146؛ 29107؛ 29900 = 29901؛ 29904 = 29905؛ 29916 = 29918؛ 30028 و30031 = 30029؛ 30036 =30037؛ 31995؛ 32005؛ 34126؛ 34141 = 34142؛ 34234 = 34244).
2. ابو الصباح الکنانی (نک: وسائل الشيعة، ح27573 و ذيل آن؛ 27750 =27751؛ 28447 =28451؛ 29109؛ 29307 = 29311؛ 30040 = 30046؛ 32756 = 32757؛ 33806 = 33808؛ 33911 = 33933؛ 34126؛ 34614= 34615؛ 35085؛ 35311 و35543 = 35544).
3. ابو بصير (نک: وسائل الشيعة، ح27146؛ 27172 و ذيل آن؛ 27737 = 27738؛ 27744 = 27745؛ 28257؛ 28316 = 28319 البته تکه‌ای از آن هم برگرفته از روايت ابو الصباح است: ح28320؛ 28600؛ 30040 = 30044؛ 33904؛ 34603 = 34605).
4. جميل بن درّاج (نک: وسائل الشيعة، ح24503؛ 26990 = 26991؛ 33666؛ 35431).
5. هشام بن سالم (نک: وسائل الشيعة، ح23696 = 23695؛ 23926 = 23927؛ 28297 = 28298؛ 32347).
6. زيد الشحّام (نک: وسائل الشيعة، ح24340؛ 24737؛ 30192 = 30191).
7. سليمان بن خالد (نک: وسائل الشيعة، ح23675؛ 35595).
8. محمّد بن قيس (نک: وسائل الشيعة، ح28375 = 28376).
9. ابوبکر حضرمی (نک: وسائل الشيعة، ح34502 = 34508).
10. ابو عبيده الحذّاء (نک: وسائل الشيعة، ح35459).
11. بُکَير بن أعين (نک: وسائل الشيعة، ح32763)
ب. عبد الله بن سنان: بخشی از روايات کتب او از روايات اين راويان است:
1. حلبی (نک: وسائل الشيعة، ح29016؛ 29785 = 29783؛ 29948 = 29941؛ 30061 = 30063؛ 32484؛ 33981 = 33977).
2. عبدالله بن بُکَير (نک: وسائل الشيعة، ح34151؛ 35073؛ 35346).
3. زُراره و محمّد بن مسلم (نک: وسائل الشيعة، ح23883 = 23886؛ 34728).
4. ابو بصير (نک: وسائل الشيعة، ح31238؛ 31830 = 31832).
5. علی بن رِئاب (نک: وسائل الشيعة، ح35144؛ 35553).
6. سليمان بن خالد (نک: وسائل الشيعة، ح35369 = 35370).
7. عبد الرحمن بن أبی عبدالله (نک: وسائل الشيعة، ح34072 = 34070).
8. أبو البَختَری (نک: وسائل الشيعة، ح31230؛ 31316).
9. فُضَيل بن يسار (نک: وسائل الشيعة، ح32051).
10. أبو حمزه ثمالی(نک: وسائل الشيعة، ح31686).
11. هشام بن سالم (نک: وسائل الشيعة، ح31174 وذيل آن)
12. ضُرَيس (نک: وسائل الشيعة، ح35278).
ج. علی بن أبی حمزه بَطائنی: بخشی از روايات کتب او از روايات ابوبصير است. (نک: وسائل الشيعة، ح2137 = 2140؛ 3258؛ 4126 = 4130؛ 16855 = 16856؛ 16968؛ 18860؛ 25857 و ذيل آن؛ 26245 = 26247؛ 31620 = 31618 و31619؛ 31656 = 31661؛ 34662 = 34663)
د. سَماعة بن مِهران: بخشی از روايات کتب او از روايات ابوبصير است. (نک: وسائل الشيعة، ح20887؛ 21233 = 21234؛ 24635 = 24636؛ 27172؛ 28168 = 28171؛ 28362 = 28365؛ 28544 و28548 = 28543؛ 28589 = 28594؛ 28763 = 28766؛ 28788 = 28786 و28790؛ 31719؛ 34317؛ 34621؛ 35298).
هـ. علی بن جعفر: بخشی از روايات کتب او از روايات علی بن يقطين است: (نک: وسائل الشيعة، ح6278؛ 7434 = 7435؛ 10831).
البته هم افراد و هم نمونه‌ها بسيار بيش از اين چيزی است که در اين يادداشت قلمی کرده ام، که اگر فرصت و حوصله دست و پا زدن در کاغذ پاره هايم را پيدا کنم، اين يادداشت را تکميل می‌کنم؛ ان شاء الله. هرچند گويا با وجود نرم افزارهای موجود ديگر نياز چندانی به اين کار نيست.
سخن آخر اين که با اين نگاه، هرچند ممکن است تعداد روايات يک مسأله فقهی کم شود (مثلاً روايت حلبی و محمّد بن مسلم ديگر دو روايت مجزا نيست، بلکه يک روايت است) اما از طرف ديگر نشانگر مقبوليت و صحّت روايت اول بين شيعه است.
دوشنبه ۲۶ شهريور ۱۴۰۳ ساعت ۱۰:۴۶
