1. در مورد مؤلّف کتاب قرب الإسناد اختلاف وجود دارد. برخی آن را به عبد الله بن جعفر حميری نسبت می‌دهند، و برخی به پسرش محمّد بن عبد الله بن جعفر (برای تفصيل نک: مقدّمه قرب الإسناد، طبع مؤسّسه آل البيت).
علّت اختلاف هم سند حديث اوّل کتاب قرب الإسناد است: «محمّد بن عبد الله بن جعفر الحميري عن أبيه» (نک: قرب الإسناد، ص1، ح1) که چنانچه می‌بينيد سند با محمّد بن عبد الله بن جعفر آغاز می‌شود. اما به نظر می‌رسد کسانی که کتاب قرب الإسناد را تأليف محمّد بن عبد الله بن جعفر دانسته اند، بين راوی کتاب و مؤلّف آن خلط کرده اند. در توضيح اين امر بايد گفت: رسم در بسياری از کتب بر آن بوده که در ابتدای کتاب، قبل از نام مؤلّف، نام راوی آن ذکر شود. و البته همين امر باعث شده که گاه کتاب‌هايی به اشتباه، به راويان آنها نسبت داده شود، مثل کتاب النوادر که به أحمد بن محمد بن عيسی اشعری نسبت داده شده است. بنابراين چنانچه علامه مجلسی و حر عاملی تصريح کرده اند کتاب قرب الإسناد تأليف عبد الله بن جعفر حميری است که نسخه ای از آن به روايت فرزندش محمّد بن عبد الله بن جعفر حميری بدست ما رسيده است. (نک: بحار الأنوار، ج1، ص7؛ وسائل الشيعة، ج30 ، ص155)
در تأييد اين سخن بايد بگويم: بسياری از روايات قرب الإسناد، در مصادر روايی ديگر، به نقل از عبد الله بن جعفر حميری ذکر شده، و در سند آنها حرفی از پسرش محمّد بن عبد الله بن جعفر حميری نيست. (برای نمونه نک: ثواب الأعمال، ص26؛ الخصال، ج1 ، ص 156، ح197)
2. حميری در قرب الإسناد روايات بسياری را با اين سند آورده: «هارون بن مسلم عن مسعدة بن صدقة/مسعدة بن زياد»، اما در کتب روايی، روايات متعددی به نقل از حميری با همين سند آمده است (برای نمونه نک: الخصال، ج1، ص6، ح16؛ ج2، ص351، ح27؛ علل الشرائع، ج2، ص522 ، ح3؛ التوحيد، ص 460، ح23؛ ثواب الأعمال، ص25؛ 30؛ 165؛ 186) که به حسب ظاهر، عدم نقلش در کتاب قرب الإسناد، توجيهی ندارد.
اما به نظر می‌رسد علّت اين امر به اختلاف نسخه‌های کتاب قرب الإسناد برمی‌گردد. قرب الإسناد چاپ شده ظاهراً بر اساس نسخه محمّد بن عبد الله بن جعفر حميری است، اما بسياری از اين روايات که در کتاب قرب الإسناد نيامده، بر اساس نسخه‌های ديگر است. مثلا صدوق بخشی از اين روايات را به واسطه پدرش از عبد الله بن جعفر حميری نقل کرده است، يعنی در مواردی، نسخه قرب الإسناد به روايت علی بن حسين بن بابويه قمی با نسخه محمّد بن عبد الله بن جعفر حميری اختلاف دارد. شايسته است در تصحيح مجدّد کتاب قرب الإسناد (و يا بازسازی کتاب مسعده) اين اختلاف نسخ کتاب قرب الإسناد مورد توجه قرار گيرد، البته با نصب العين قرار دادن توصيه ابن نوح به نجاشی: «يجب أن تروي عن كلّ نسخة من هذا بما رواه صاحبها فقط، و لا تحمل رواية على رواية و لا نسخة على نسخة، لئلّا يقع فيه اختلاف» (رجال النجاشي، رقم: 136 ـ 137)
3. روايات کتاب مسائل علی بن جعفر در همه کتب اربعه و غير آن آمده است. اين کتاب را حميری نيز در قرب الإسناد از عبد الله بن الحسن (نوه علی بن جعفر) نقل کرده است. اين نسخه از کتاب علی بن جعفر بنابر گزارش نجاشی، نسخه غير مبوّب کتاب است. (رجال النجاشی، رقم: 662). اما صاحبان کتب اربعه به اين نسخه اعتنايی نکرده اند، و روايات کتاب مسائل علی بن جعفر را غالباً بر اساس نسخه عمرکی بن علی، موسی بن قاسم بجلی، و يا ابو قتاده قمی در کتبشان آورده اند.
شيخ طوسی در دو مورد، آن هم به نقل از کتاب محمد بن علی بن محبوب، روايت علی بن جعفر را از عبد الله بن الحسن نقل کرده است. (تهذيب الأحكام، ج1، ص367، ح8؛ ج8، ص19، ح35. و نيز نک: السرائر، ج 3، ص 609.). نکته قابل توجه اين که روايت دوم را حميری در قرب الإسنادش نياورده است! يا در نسخه قرب الإسناد که به ما رسيده، نيامده است.
در مورد کتاب علی بن جعفر، و اين که آيا روايات اين کتاب، همه مسموعات علی بن جعفر از برادش امام کاظم عليه السلام است، يا اين که روايات اين کتاب (يا لا اقل بخشی از آنها) روايات ديگران است که علی بن جعفر آنها را در کتابش آورده، در يادداشت ديگری به تفصيل سخن می‌گويم؛ إن شاء الله تعالی. اما عجالتا عرض کنم اين روايت دوم در کافی از کتاب سکونی و با سند معروف کتاب سکونی نقل شده است (نک: الكافي، ج6، ص159، ح27)
علّت اختلاف هم سند حديث اوّل کتاب قرب الإسناد است: «محمّد بن عبد الله بن جعفر الحميري عن أبيه» (نک: قرب الإسناد، ص1، ح1) که چنانچه می‌بينيد سند با محمّد بن عبد الله بن جعفر آغاز می‌شود. اما به نظر می‌رسد کسانی که کتاب قرب الإسناد را تأليف محمّد بن عبد الله بن جعفر دانسته اند، بين راوی کتاب و مؤلّف آن خلط کرده اند. در توضيح اين امر بايد گفت: رسم در بسياری از کتب بر آن بوده که در ابتدای کتاب، قبل از نام مؤلّف، نام راوی آن ذکر شود. و البته همين امر باعث شده که گاه کتاب‌هايی به اشتباه، به راويان آنها نسبت داده شود، مثل کتاب النوادر که به أحمد بن محمد بن عيسی اشعری نسبت داده شده است. بنابراين چنانچه علامه مجلسی و حر عاملی تصريح کرده اند کتاب قرب الإسناد تأليف عبد الله بن جعفر حميری است که نسخه ای از آن به روايت فرزندش محمّد بن عبد الله بن جعفر حميری بدست ما رسيده است. (نک: بحار الأنوار، ج1، ص7؛ وسائل الشيعة، ج30 ، ص155)
در تأييد اين سخن بايد بگويم: بسياری از روايات قرب الإسناد، در مصادر روايی ديگر، به نقل از عبد الله بن جعفر حميری ذکر شده، و در سند آنها حرفی از پسرش محمّد بن عبد الله بن جعفر حميری نيست. (برای نمونه نک: ثواب الأعمال، ص26؛ الخصال، ج1 ، ص 156، ح197)
2. حميری در قرب الإسناد روايات بسياری را با اين سند آورده: «هارون بن مسلم عن مسعدة بن صدقة/مسعدة بن زياد»، اما در کتب روايی، روايات متعددی به نقل از حميری با همين سند آمده است (برای نمونه نک: الخصال، ج1، ص6، ح16؛ ج2، ص351، ح27؛ علل الشرائع، ج2، ص522 ، ح3؛ التوحيد، ص 460، ح23؛ ثواب الأعمال، ص25؛ 30؛ 165؛ 186) که به حسب ظاهر، عدم نقلش در کتاب قرب الإسناد، توجيهی ندارد.
اما به نظر می‌رسد علّت اين امر به اختلاف نسخه‌های کتاب قرب الإسناد برمی‌گردد. قرب الإسناد چاپ شده ظاهراً بر اساس نسخه محمّد بن عبد الله بن جعفر حميری است، اما بسياری از اين روايات که در کتاب قرب الإسناد نيامده، بر اساس نسخه‌های ديگر است. مثلا صدوق بخشی از اين روايات را به واسطه پدرش از عبد الله بن جعفر حميری نقل کرده است، يعنی در مواردی، نسخه قرب الإسناد به روايت علی بن حسين بن بابويه قمی با نسخه محمّد بن عبد الله بن جعفر حميری اختلاف دارد. شايسته است در تصحيح مجدّد کتاب قرب الإسناد (و يا بازسازی کتاب مسعده) اين اختلاف نسخ کتاب قرب الإسناد مورد توجه قرار گيرد، البته با نصب العين قرار دادن توصيه ابن نوح به نجاشی: «يجب أن تروي عن كلّ نسخة من هذا بما رواه صاحبها فقط، و لا تحمل رواية على رواية و لا نسخة على نسخة، لئلّا يقع فيه اختلاف» (رجال النجاشي، رقم: 136 ـ 137)
3. روايات کتاب مسائل علی بن جعفر در همه کتب اربعه و غير آن آمده است. اين کتاب را حميری نيز در قرب الإسناد از عبد الله بن الحسن (نوه علی بن جعفر) نقل کرده است. اين نسخه از کتاب علی بن جعفر بنابر گزارش نجاشی، نسخه غير مبوّب کتاب است. (رجال النجاشی، رقم: 662). اما صاحبان کتب اربعه به اين نسخه اعتنايی نکرده اند، و روايات کتاب مسائل علی بن جعفر را غالباً بر اساس نسخه عمرکی بن علی، موسی بن قاسم بجلی، و يا ابو قتاده قمی در کتبشان آورده اند.
شيخ طوسی در دو مورد، آن هم به نقل از کتاب محمد بن علی بن محبوب، روايت علی بن جعفر را از عبد الله بن الحسن نقل کرده است. (تهذيب الأحكام، ج1، ص367، ح8؛ ج8، ص19، ح35. و نيز نک: السرائر، ج 3، ص 609.). نکته قابل توجه اين که روايت دوم را حميری در قرب الإسنادش نياورده است! يا در نسخه قرب الإسناد که به ما رسيده، نيامده است.
در مورد کتاب علی بن جعفر، و اين که آيا روايات اين کتاب، همه مسموعات علی بن جعفر از برادش امام کاظم عليه السلام است، يا اين که روايات اين کتاب (يا لا اقل بخشی از آنها) روايات ديگران است که علی بن جعفر آنها را در کتابش آورده، در يادداشت ديگری به تفصيل سخن می‌گويم؛ إن شاء الله تعالی. اما عجالتا عرض کنم اين روايت دوم در کافی از کتاب سکونی و با سند معروف کتاب سکونی نقل شده است (نک: الكافي، ج6، ص159، ح27)
دوشنبه ۲۹ مرداد ۱۴۰۳ ساعت ۱۱:۰۲
نمایش ایمیل به مخاطبین
نمایش نظر در سایت
۲) از انتشار نظراتی که فاقد محتوا بوده و صرفا انعکاس واکنشهای احساسی باشد جلوگیری خواهد شد .
۳) لطفا جهت بوجود نیامدن مسائل حقوقی از نوشتن نام مسئولین و شخصیت ها تحت هر شرایطی خودداری نمائید .
۴) لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید .